آموزش موسیقی

سه تار یکی از سازهای موسیقی سنتی ایرانی است که در دسته بندی سازهای زهی و مضرابی قرار میگیرد. سه تار در زمان های کهن در خانواده تنبور و دو تار بوده ولی در حال حاضر این ساز بیشتر شبیه تار میباشد. اولین نمونه های یافت شده از این ساز مربوط به سال 1200 هجری قمری میباشد. البته در آثار سفالی پیدا شده در شوش که قدمت آنها به دو هزار سال قبل از میلاد برمیگردد (حدود چهار هزار سال پیش) نیز، نشانه هایی از وجود سازی از خانواده ی سه تار پیدا شده است.

سه تار جزو سازهای ملی ایران و متعلق به فرهنگ عمومی ایران است و نه سازی قومی. در گذشته این ساز بیشتر بین افراد طبقه ی مرفه و اشراف و اعیان رایج بوده است، اما در دوره ی قاجار، میرزا عبدالله فراهانی که از اساتید چیره دست موسیقی محسوب میشود، شروع به آموزش سه تار به عموم مردم کرده و آن را به سازی متداول بین همه ی اقشار تبدیل کرد.

تاریخچه سه تار

قدیمی ترین تصویر مربوط به سه تار به یکی از نقاشی های دیوار یکی از مقابر مصری تعلق دارد که مربوط به سال های 1411 تا 1420 ق م میباشد. در این تصویر، سازی شبیه به سه تار به همراه نوازنده نقاشی شده است. با وجود اینکه ساز درون نقاشی شبیه به سه تار است اما باید به این نکته توجه کرد که همه ی سازهای زخمه ای ساختاری شبیه به هم دارند و از یک کاسه، یک دسته و تارهایی که از ابتدای دسته تا انتهای کاسه کشیده شده اند، تشکیل شده اند. این نوع از سازها انواع بسیار متفاوتی دارند و با تغییراتی در شکل و اندازه ی کاسه، دسته یا تعداد سیم ها،  تبدیل به سازی متفاوت با نامی متفاوت در نقطه ای از دنیا می شوند. با کنار گذاشتن تصاویر به جا مانده از سازهایی شبیه به سه تار در تمدن ها و سرزمین های مختلف، و محدود کردن تصاویر، به تصاویر یافت شده در ایران، به یک تابلوی مینیاتوری فوق العاده زیبا می رسیم که صحنه ی اعدام ضحاک را به تصویر کشیده است. این تصویر که در شاهنامه بایسنقری کشیده شده است یک سه تار را در تصویر نشان می دهد که نوازنده ای درحال نواختن آن است. ساز تصویر شده در این مینیاتور بسیار زیبا و با همه ی جزئیات کشیده شده است. کاسه ی این سه تار کمی از سه تار امروزی بزرگتر است و دارای سه سیم است.

سه تار در خیلی از مینیاتورهای کشیده شده در دوران صفویه نقاشی شده است، برای مثال مینیاتور مجلس پذیرایی خاقان از اسکندر اثر سلطان محمد، در این مینیاتور تعداد کوک های سه تار در تصویر، نشان میدهد که این سه تار سه سیم دارد.

یا در تصویر دیگری اثر رضا عباسی که امروز در موزه ی هرمیتاژ لنینگراد قرار دارد، سه تاری با کاسه ی ترکی و با ترک هایی از چوب سیاه و ترکهای سفید باریک که احتمالا از جنس استخوان هستند، نقاشی شده است. سه تار های متعدد و متنوعی در مینیاتورهای مختلف هنرمندان دوره ی صفویه تصویر شده اند. بنابراین ساز سه تار پیش و در طول دوره ی صفویه در ایران وجود داشته است، این ساز بیشتر نزد عارفان و سالکان و همینطور در سماع درویشان رواج داشته است.

یکی از قدیمی ترین سه تارهایی که دیده شده، سه تاری است که متعلق به ناصرالدین شاه قاجار بوده است و برحسب اتفاق به احمد عبادی رسیده است. ماجرای این سه تار اینگونه بوده است که پس از اینکه ناصرالدین شاه سه تار خود را به کسی می بخشد، فرزند آن شخص برای آموختن سه تار به شاگردی میرزا عبدالله ( پدر احمد عبادی) میرود. پس از چند سال بعد از اینکه سه تار نوازی احمد عبادی، پسر استاد خودش، در رادیو را میشنود، ساز ناصرالدین شاه را به او هدیه میکند.

ساز سه تار بخاطر اینکه در ظاهر نواختنش آسان بنظر می آید، عموما تبدیل به ساز دوم نوازندگان، علی الخصوص نوازندگان تار شده است. به همین دلیل تکنیک های درست نوازندگی این ساز و روش درست مضراب زدن بطور کامل مورد بررسی و مطالعه قرار نگرفته است.

همه ی سازها در طول زمان تکامل می یابند و هم ویژگی های فیزیکی ساز و هم روش های نواختن آن با گذشت زمان تغییر کرده و بهبود می یابد. این بهبودها نفر به نفر و نسل به نسل منتقل شده و باعث میشود، شیوه های نوازندگی، شکل ظاهری، چگونگی نواختن با مضراب، جزئیات کنده کاری و سایر موارد، ذره ذره تغییر و پیشرفت کنند. در واقع این تلاش و نبوغ تک تک نوازندگان و موسیقی دانان در طول تاریخ است که موجب میشود سازی زنده بماند و در طول زمان از نقص ها و اضافات آن کم شده و بر کارایی و نقاط قوت آن اضافه شود.

پس از در دسترس قرار گرفتن امکانات ضبط صدا در ایران در ابتدای قرن بیستم، مجموعه ای از موسیقی ایرانی در صفحه های گرامافون ضبط شد. اما به دلیل کیفیت پایین میکروفون ها و ضبط صدا بدون استفاده از برق، صدای سه تار در این مجموعه ی موسیقی ایرانی ضبط و ثبت نشد و این اتفاق از ضربه های بزرگی بود که به آینده ی ساز اصیل و مستقلی مانند سه تار وارد شد. در این مجموعه ی ضبط شده استادان بی نظیر تار و سه تار نوازی، میرزا عبدالله فراهانی و شاگرد بی مثال او غلامحسین درویش خان، تنها به نواختن ساز تار اکتفا کرده و به همین دلیل، نمونه ی ضبط شده ای از سه تار نوازی در دوران قدیم وجود ندارد تا موسیقی دانان و سه تار نوازان امروزی بتوانند آن را بررسی یا از روی آن الگوبرداری کنند.

حتما بخوانید: برای دیدن آموزش نت خوانی سه تار به مطلب "آموزش نحوه نت خوانی سه تار بصورت تصویری" مراجعه فرمایید.

چرا سه تار چهار سیم دارد

احتمالا شما نیز این سوال را از خود پرسیده اید که چرا ساز سه تار چهار سیم دارد؟ سیم چهارم به مرور زمان به این ساز اضافه شده است. به نقل از بسیاری منابع معتبر، ابوالحسن صبا روایت کرده است که درویشی با نام "مشتاق علیشاه کرمانی" نخستین بار سیم چهارم را به ساختار سه تار اضافه کرد. به همین دلیل است که سه تار نوازان سیم چهارم را "سیم مشتاق" مینامند. افزودن سیم چهارم به سه تار توانست توانایی های نوازندگی با این ساز را گسترش و بهبود ببخشد و این ساز را بیشتر رواج دهد. نکته ی قابل توجه این است که سیم اضافه شده اگرچه چهارمین سیم از نظر زمانی است، اما در شمارش سیم ها از پایین به بالا سیم سوم خواهد بود. سیم سوم و چهارم در کنار هم و نزدیک به هم قرار گرفته اند و همزمان باهم نواخته میشوند، مجموعه ی این دو سیم با هم را سیم "بم" میگویند.

بخش های مختلف ساز سه تار

بطور کلی میتوان سه تار را شامل سه بخش کاسه، دسته و پنجه دانست. و در بخش بندی دقیق تر میتوان ساز را به قسمت های زیر تقسیم کرد:

کاسه طنینی سه تار

کاسه یکی از اجزای اصلی سه تار است که فرمی شبیه به گلابی و چوبی دارد. یک صفحه ی چوبی روی دهنه ی این کاسه قرار می گیرد. کاسه ی سه تار ممکن است از چوب یک تکه باشد، یا از کنار هم قرار دادن ترکه های چوبی بسیار نازک ساخته شود، در این حالت ممکن است برای زیبایی بیشتر از استخوان یا صدف نیز در کنار چوب استفاده شود. سه تار کاسه ای شبیه به تنبور یا عود دارد با  این تفاوت که کاسه اش کمی کوچکتر است و عموما از چوب درخت توت ساخته میشود.

صفحه رو

صفحه رو، صفحه ای از جنس چوب است که روی سکاسه قرار می گیرد و با سوراخ های کوچکی که بر روی آن تعبیه میشود، صدا از کاسه ی طنینی خارج می شود.

خرک سه تار

خرک برای جدا نگهداشتن سیم های سه تار از یکدیگر طراحی شده است. جنس آن از چوب است و اندازه ی حدودی آن 4 سانتی متر به ارتفاع 7 میلی متر است. سطحی که روی صفحه قرار می گیرد، صاف و قسمت رویی آن شیارهایی دارد که سیم از داخل آنها عبور میکند.

دسته سه تار

دسته ی سه تار یک لوله ی چوبی توپر است با قطر حدودی 2/5 سانت و طولی بین 40 تا 50 سانتی متر. دسته ی سه تار از یک سمت به انتهای کاسه متصل است و از سمت دیگر به سرپنجه اتصال دارد. روی آن مسطح، و قسمت پشت آن حالت کروی دارد و پرده ها روی آن بسته می شوند.

پرده ی سه تار

پرده ها نقش تقسیم بندی فواصل موسیقایی بر روی دسته را به عهده دارند. آنها نخ های نازکی از جنس ابریشم یا روده ی حیوانات هستند که بر روی عرض دسته ی تار سه لا و چهارلا بسته می شوند.

تعداد این پرده ها در سه تار 26 تا است. یکی از این پرده ها قبل از شیطانک بسته می شود و فاصله ای که با شیطانک دارد روی صدای سه تار موثر خواهد بود. امروزه، باتوجه به تلاش های استادان ساخت سه تار از جمله استاد محمدرضا ژاله، از پرده هایی با جنس نایلون میتوان استفاده کرد، که کمک زیادی به نوازندگان میکند، زیرا این جنس، باعث می شود حرکت دست نوازنده بر روی دسته ی سه تار آسان تر شود، و همچنین تکنیک ویبره یا لرزش با دست چپ را ساده تر می کند و هیچ تاثیری بر صدای سه تار نیز ندارد.

شیطانک

قسمتی که بین بخش اصلی دسته و پنجه ی سه تار قرار دارد، شیطانک گفته می شود. جنس شیطانک از استخوان یا پلاستیک است و نقش آن مجزا کردن و هدایت سیم ها در بالای دست است.

سرپنجه سه تار

به قسمت بالای دسته ی سه تار سرپنجه گفته می شود. این قسمت که از جنس چوب است، دارای 4 گوشی در دو سمت خود می باشد. در بعضی مواقع داخل سرپنجه را به سمت بیرون خالی میکنند و سیم ها را مانند سیم های تار می بندند، در بعضی موارد نیز سرپنجه را در ادامه ی دسته و در همان راستا می سازند و سیم ها را دور گوشی ها و به سمت بیرون سرپنجه می بندند.

سیم گیر

یکی دیگر از قسمت های سه تار، سیم گیر است که در قسمت پایین کاسه ی سه تار قرار دارد و  از جنس استخوان است. گره سیم های سه تار روی شیارهای سیم گیر می افتد.

تعداد و جنس سیم های تار

سه تار 4 سیم از جنس فلز با ضخامت های مختلف دارد. این ساز در گذشته سه سیم داشته است و با گذشت زمان مشتاق علیشاه سیم چهارم را اضافه نموده و به همین دلیل، به این سیم، سیم مشتاق نیز می گویند. سیم یکم یا سیم سفید سه تار از جنس فولاد، سیم دوم یا سیم زرد از جنس برنز، سیم سوم یا سیم مشتاق از جنس سیم اول و به اندازه ی سیم اول است، و سیم چهارم هم زرد رنگ و ضخیم تر از سایر سیم هاست.

گوشی

گوشی ها در کنار سرپنجه قرار دارند و سیم ها از یک سمت به سیم گیر و از سمت دیگر به گوشی ها متصل هستند. گوشی ها برای کوک کردن ساز به کار می روند و با پیچاندن آنها ساز سه تار کوک می شود.

حتما بخوانید: برای یادگیری "روش مضراب زدن سه تار و نگه داشتن دست راست" کلیک کنید.

 منبع : سایت گوش نوازان / آموزش نحوه نت خوانی سه تار بصورت تصویری